ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ

Ўзбекистонда гидрометеорология соҳаси бўйича илмий-ишлаб чиқариш фаолиятининг ривожланиш тарихи  XIX асрнинг 70-йилларидан бошланади. Биз асосий босқичларга қисқача тўхталиб ўтамиз. Ушбу босқичлар  “Ўрта Осиё гидрометеорологиясининг ривожланиши иншолари” (1993) монографиясида батафсил ёритилган.

1867 йилда Тошкентда биринчи мунтазам метеорологик кузатувлар  олиб борила бошланди. Бу давр Туркистон ўлкаси табиатини ўрганишни ўз ичига олади. 1873 йилдан Тошкент Астрономия расадхонаси (ТАО) фаолият юрита  бошлади. 1876 йилда ташкил этилган  “Тошкент” метеорология стансияси – расадхонаси ҳозирги вақтда ҳам ўз фаолиятини давом эттирмоқда.  1878 йилда Тошкент Астрономия ва Физика Обсерваториясининг (ТАиФО) “Вақтинчалик Низоми” тасдиқланиб, тез орада Туркистон ўлкаси метеорология хизматининг етакчи марказига айланди.

Туркистон ўлкасининг сув ресурсларини ўрганиш ва ҳисобга олиш мақсадида 1910-йилда Туркистон қишлоқ хўжалиги ва давлат мулки бошқармаси қошида тизимли узлуксиз кузатиш ва тадқиқотлар олиб боришга масъул бўлган гидрометрик бўлим ташкил этилди.

1921 йилда ТАиФО Тошкент астрономик обсерваторияси (ТАО) ва Тошкент магнит метеорология обсерваторияси (ТММО) га бўлиниб, Туркистон метеорология институти таркибига киритилди.

1921-йил 7-май, Ўзбекистон Гидрометеорология хизматининг расмий туғилган куни — расадхонанинг физик қисми (магнит ва метеорология бўлимлари) ва Туркистон ўлкаси гидрометрик тузилмасининг метеорология бўлими, Туркистон метеорология институти негизида (Туркмет) ташкил этилди.

1925 йилда (Ўрта Осиё ҳудудининг миллий чегараланиши муносабати билан) Туркмет Средазмет қошидаги Ўрта Осиё метеорология институти (Средазмет) Тошкент магнит обсерваторияси (ТГО) деб ўзгартирилди. 1955 йилда Тошкент илмий-геофизика обсерваториясига (ТНИГО) айлантирилди.

1958-йил 1-январдан Ўрта Осиё гидрометеорология илмий-тадқиқот институти (ЎОГМИТИ) фаолияти бошланди.

Ўрта Осиё илмий тадқиқот гидрометеорология институти СССР Вазирлар Совети ҳузуридаги ГУГМСнинг 1957-йил 10-ноябрдаги буйруғи билан Тошкент илмий-геофизика обсерваторияси (ТНИГО) негизида ташкил этилган.

Ўрта Осиё гидрометеорология илмий-тадқиқот институти (ЎОГМИТИ)) об-ҳаво прогнозлари, дарёлар режими, агрометеорологик ҳисоб-китоблар ва прогнозлар усулларини ишлаб чиқиш, гидрометеорологик муҳандислик усулларини ишлаб чиқиш мақсадида метеорологик, гидрологик, гляциологик ва агрометеорологик жараёнларнинг назарий ва экспериментал тадқиқотларини ишлаб чиқиши ва иқлим ҳисоб-китобларини амалга ошириши шарт эди. Институтда олиб борилаётган тадқиқот предмети ва муаммоси Марказий Осиё республикалари гидрометеорология хизматининг Ўрта Осиё халқ хўжалигининг турли тармоқларини гидрометеорологик маьлумотлар билан  таъминловчи оператив бўлинмаларининг талаблари билан белгиланди.

1967 йилга келиб ЎОГМИТИ Марказий Осиёдаги гидрометеорология соҳасидаги йирик тадқиқот ва илмий методологик марказга айланди. Агар 1958 йилда ташкил топган институт ходимлари атиги 85 кишидан иборат бўлса, 1967 йилда институтда аллақачон 259 нафар ходим, шу жумладан 23 нафар фан номзоди ишлаган.

Шу тариқа институт ходимлари сони сезиларли даражада ўса бошлади: 1970 йилга келиб у деярли икки баравар кўпайди ва 519 нафар ходимни ташкил этди, улардан 29 фан номзоди ва битта фан доктори – Виктор Львович Шулц.

1970-йил 1-октябрьда ЎОГМИТИ тугатилиб, унинг негизида СССР Гидрометеорология марказининг Ўрта Осиё бўлими ташкил этилди, ЎзССР УГМС дан  СССР Гидрометцентр филиалига Виктор Иванвич Мартемянов бошчилигида об-ҳавони прогноз қилиш ва маълумот беришнинг рақамли усуллари оператив гуруҳи ўтказилди.

 ВСП дастури бўйича минтақавий марказларни қайта ташкил этиш муносабати билан СССР Вазирлар Кенгаши ҳузуридаги Фан ва техника давлат қўмитасининг 1971-йил 1-январдан  Ўрта Осиё минтақавий гидрометеорология илмий-тадқиқот институтини Тошкент шаҳрида ташкил этиш тўғрисида қарори (1970 йил 29 июн) ва ГУГМС буйруғи (25 декабр) 1970) қабул қилинди. САРНИГМИ СССР Гидрометеорология марказининг Ўрта Осиё бўлими, Гидрометеорология обсерваторияси ва ЎзССР УГМС Тошкент об-ҳаво бюроси негизида ташкил этилган.

ЎОГМИТИ зиммасига нафақат илмий тадқиқотлар олиб бориш, балки республика халқ хўжалигини оператив гидрометеорологик маьлумотлар билан таъминлаш, шунингдек, Совет Иттифоқидаги етакчи музликшунослик институти вазифаси юкланган эди. Шу билан бирга, институт Ўрта Осиё маркази билан биргаликда СССР комплекс автоматлаштириш тизимида, шунингдек, ВСП тизимида Тошкент вилояти гидрометеорология маркази вазифаларини бажаради.

1975 йил 28 июлда Ўзбекистон ССР Вазирлар Совети билан келишилган ҳолда СССР ГУГМС буйруғи билан ЎОРГМИТИга атоқли олим, Ўзбекистон ССР Фанлар академияси академиги, гидрометеорология фанини ташкил этиш ва ривожлантиришга катта ҳисса қўшган Виктор Антонович Бугаев номи берилди.

СССР Давлат гидрометеорология қўмитасининг 1980-йил 1-апрелдаги буйруғи билан В.А.Бугаев номидаги Оʻрта Осиё минтақавий илмий-тадқиқот гидрометеорология институти (ЎОРГМИТИ) В.А.Бугаев номидаги Ўрта Осиё минтақавий илмий тадқиқот институти (ЎОИТИ Госкомгидромет) деб ўзгартирилди.

1983 йилда Республика Гидрометеорология ва атроф-муҳитни назорат қилиш бошқармалари (УГКС) тузилмаси қайта ташкил этилганда уларда гидрометеорология марказлари ташкил этилиб, оператив прогностика ва режим бўлимлари Ўз ГГКС Гидрометеорология марказига ўтказилди. Натижада институт илмий тадқиқот ва илмий-услубий ишлар билан қолиб кетди.

1988 йил феврал ойида В.А.Бугаев номидаги Ўрта Осиё минтақавий илмий-тадқиқот институти (Давлат қўмитасининг ЎОИТИ) аввалги мақоми — СССР Давлат гидрометеорология қўмитаси қошидаги В.А.Бугаев номидаги Ўрта Осиё минтақавий илмий-тадқиқот гидрометеорология институти (ЎОГМИТИ) қайта тикланди.

1992-йил апрелда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Вазирлар Маҳкамасининг 1992-йил 9-мартдаги 110-сонли “Ўзбекистон Республикаси Гидрометеорология хизмати тўғрисида”ги қарорини бажариш мақсадида В.А. Бугаев СССР Давлат гидрометеорология қўмитаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Гидрометеорология Бош бошқармаси таркибига ўтказилди (1992 йил 1 апрелдаги № 6-ОП буйруғи).

2004-йил 5-майдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004-йил 14-апрелдаги 183-сонли қарорига асосан Ўрта Осиё илмий-тадқиқот гидрометеорология институти (ЎОГМИТИ) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Гидрометеорология хизмати марказига бўйсунади.

ГМИТИ Ўзгидромет гидрометеорологик ва экологик соҳаларда кенг кўламли вазифалар бўйича илмий тадқиқотлар олиб боради: минтақавий иқлим ва озонни ўрганиш, сув, иқлим, агроиқлим ресурсларини баҳолаш, уларнинг табиий ва антропоген омиллар таъсирида ўзгариши, ифлосланиш мониторинги тизимини яратиш, глациологик тадқиқотлар, булутлар физикаси бўйича тадқиқотлар ва уларга фаол таъсир кўрсатиш.

Институтнинг юксак илмий салоҳияти гидрометеорология ва экология соҳасида бир қатор ўзига хос, жаҳон миқёсидаги ютуқлар ва кенг маълум натижаларга эришиш имконини берди. Улар орасида об-ҳавони прогноз қилишнинг синоптик-статистик ва гидродинамик усуллари, жумладан, хавфли ҳодисалар, гидрологик ва глациологик жараёнларни математик моделлаштириш, тоғли ва тоғолди ҳудудларида ёғингарчиликнинг кўпайиши бўйича назарий ва экспериментал тадқиқотлар, музликлар, қор кўчкилари, қор қопламини ўрганиш, тоғлар, пахта, шоли, буғдой агрометеорологияси, экология, ифлосланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги тадқиқотлар.

Тадқиқотнинг асосий йўналишларидан бири – атмосферада иссиқхона газлари контсентрациясининг ошиши натижасида юзага келадиган антропоген иқлим исиши, шу жумладан минтақавий иқлим тизимида содир бўлган ўзгаришларни аниқлаш ва келажакда табиий ресурслар ва ижтимоий-иқтисодий тармоқлар бўйича ўзгаришларнинг таъсирини баҳолаш.

Ўзгидрометнинг истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ эксплуатацион фаолиятининг аксарият йўналишлари илмий мақолалар, монографиялар ва маълумотномалар тўпламларида ёритилган ГМИТИ ишланмалари натижаларига асосланади.

ГМИТИнинг асосий вазифалари:

Ўзбекистон Республикаси ва Ўрта Осиё ҳудудида глобал миқёсда атмосферада, ионосфера, гидросфера, гидрометеорология режими ва агрометеорологик шароитларнинг қонунчиликларини ўрганиш.

Халқ хўжалигининг турли тармоқлари учун зарур бўлган гидрометеорологик ва агрометеорологик режим ва табиий муҳитнинг ифлосланиши ҳолати бўйича илмий-маълумотнома қўлланмалари, норматив ҳужжатлар, илмий ишларни тайёрлаш ва эълон қилиш. 

  • Гидрологик тадқиқотлар, иқлимнинг узоқ муддатли ўзгаришини ўрганиш учун сув ресурсларининг ўзгаришини баҳолаш.
  • Гидрометеорологик ҳодисалар ва жараёнларга фаол таъсир кўрсатиш усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш.
  • Гидрометеорология ва гляциология бўйича мавсумий маълумотнома, маълумотлар омбори ва ахборот тизимларини ташкиллаштириш;
  • Ўрта Осиё ҳудудида атмосфера ҳавоси, ер усти сувлари ва тупроқнинг ифлосланиш даражасини ўрганиш ва баҳолаш;
  • Табиий муҳитнинг ифлосланишини ўзгартириш прогнозларини ишлаб чиқиш ва турли табиий ва антропоген омилларнинг табиий муҳит ҳолатига таъсирини таҳлил қилиш;
  • Гидрометеорологик, агрометеорологик ва гляциологик жараёнларни ўрганиш бўйича ишларга илмий-методик раҳбарлик қилиш;
  • Иқлим тадқиқотлари, иқлим ва унинг ўзгаришларини ўрганишга янги ёндашувлар ишлаб чиқиш;
  • Қурғоқчилик ва чўлланишни мониторинг қилиш;
  • Гидрометеорологик ва агрометеорологик ҳисоб-китоблар усуллари ва прогноз, хавфли гидрометеорологик ҳодисалар прогнозлари усулларини ишлаб чиқиш, такомиллаштириш ва амалиётга жорий этиш.